در داستان پیشین تهران ( تهران در دوران پادشاهان و امیران قاجاریه ) فتحعلی شاه به علت جنگ‌های طولانی ایران و روس نتوانسته بود فرصت یابد تا تهران را زیباتر و وسیع‌تر کند.

ولیعهدی محمد میرزا

فتحعلی شاه قاجار یک سال پیش از مرگ فرزند دلیر خود عباس میرزا را از دست داده بود. اما به پاس خدمات جانشین از دست رفته‌اش و به منظور قدردانی از دلیری‌های او طی جنگ‌های ایران و روس، فرزندش محمد میرزا را به ولیعهدیش برگزید و او را به تبریز فرستاد.

از آن هنگام بود که تبریز ولیعهد نشین شد و این سنت تا پایان سلطنت قاجاریه برقرار ماند.

تهران در دوره سلطنت محمد شاه

اوضاع آشفته ایران در طول سلطنت چهارده ساله محمد شاه، مانعی برای کار عمران و آبادانی و توسعه تهران به شمار می‌رفت و با وجود آن‌که حاجی میرزا آقاسی، صدراعظم درویش مسلک شاه، به حفر قنات‌های تازه و اباد کرده دهات خراب علاقه زیادی داشت، پایتخت ایران در این دوره توسعه چشمگیری پیدا نکرد.

تقدیر چنین بود که نوسازی پایتخت بعد از مرگ محمد شاه و به دست فرزندش ناصرالدین شاه انجام شود.

آغاز سلطنت ناصرالدین شاه

پنجاه سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (1313-1264 هجری قمری) دوران آبادانی و توسعه گسترده پایتخت ایران به شمار می‌رود و اگر آثار ارزنده آن دوران تخریب نمی‌شد، امروز تهران یکی از شهرهای زیبا و دیدنی شرق بود.

میرزا تقی خان امیرکبیر مشوق احداث مدرسه دارالفنون

یکی از بناهای عصر ناصری، ساختمان مدرسه دارالفنون است. این مدرسه به تشویق میرزا تقی خان امیرکبیر احداث شد، اما امیر در مراسم افتتاح آن زنده نبود و ناصرالدین شاه هم هنگام شرکت در مراسم گشایش این مدرسه 22 سال بیشتر نداشت.

عمارت دارالفنون که قسمتی از آن هنوز باقی است، محوطه بسیار وسیعی بود که تقریبا تمامی ضلع جنوبی میدان امام خمینی را در بر می‌گرفت و آن قدر وسعت داشت که در آن عملیات ورزشی و مانورهای پیاده نظام و توپخانه اجرا می‌شد.

مدرسه و دانشکده افسری دارالفنون

در آغاز منظور از ایجاد مدرسه دارالفنون تاسیس یک دانشکده افسری با رشته پزشکی نظامی بود، ولی بعدها رشته‌های مختلف علوم به آن اضافه شد. امیرکبیر همچنین به قصد توسعه صنایع، کارخانه‌های زیادی همچون اسلحه سازی، ریسمان ریسی و … در تهران و شهرهای دیگر ساخت.

امیرکبیر همچنین مجمع الصنایع را در تهران ساخت. مریضخانه، سرای اتابکی در بازار، سنگفرش کردن خیابان‌های تهران و قراولخانه از اقدامات دیگر این مرد بزرگ در تهران بود.

دومین نقشه رسمی شهر تهران

در یازدهمین سال عهد ناصری یک سرتیپ فرانسوی که معلم توپخانه دارالفنون بود، نقشه‌ای برای تهران فراهم آورد که در همان زمان به چاپ رسید.

این نقشه که اصل آن موجود است، نشانگر آن است که در حدود 150 سال پیش محوطه پایتخت ایران درون دو قلعه تو در تو قرار داشته است. قلعه اول به دور شهر کشیده شده بود و سه کیلومتر طول داشت. قلعه دوم به حفاظت کاخ‌های سلطنتی اختصاص داشت.

دیوارهای قلعه دوم و خندق دور آن در صورت لزوم شهر را از محوطه ارگ و اقامتگاه شاه جدا می‌کرد و اگر احیانا دشمنی می‌توانست به درون شهر نفوذ کند، حصار و باروی دوم با خندق دور آن، کاخ‌های سلطنتی را از هجوم دشمن در اما می‌داشت.

تغییرات بنیادی تهران در عهد ناصری

در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، تغییرات زیادی در ساختار پایتخت به وجود آمد و تهران از سوی دروازه شمیران که مدخل آن در پامنار قرار داشت. به قدر 1600 ذرع ( هر ذرع برابر با 104 سانتی متر است ) و از سوی دیگر به اندازه 1000 ذرع توسعه یافت.

نظارت بر برنامه‌های توسعه و نوسازی تهران از طرف شاه به میرزا یوسف مستوفی الممالک که صدر اعظم شاه بود واگذار شد.

دوران صدر اعظمی میرزا یوسف مستوفی الممالک

مستوفی الممالک مردی درویش مسلک و محترم بود و شاه و بزرگان کشور او را حضرت آقا خطاب می‌کردند. بعدها میرزا حسن که پسر او بود، با همین لقب جای پدر را گرفت و بارها به مقام وزارت و نخست وزیری رسید.

آغاز نوسازی تهران

مراسم آغاز نوسازی تهران با تشریفات خاصی برگزار شد و ناصرالدین شاه شخصا با کلنگ نقره‌ای که در دست داشت، نخستین کلنگ را بر زمین زد. از همان روز هم تهران دارالخلافه ناصری نامیده شد.

با اجرای طرح نوسازی تهران، تمام برج‌ها و باروها و استحکامات دفاعی تهران فتحعلی شاهی را خراب و خندق‌های عمیق شهر را پر کردند.

مسافت دور شهر هم که سه کیلومتر بیشتر نبود به نوزده کیلومتر افزایش یافت. خندق جدید تهران را هم به تقلید از خندق پاریس هشت ضلعی ساختند.

در آخرین دهه سلطنت ناصرالدین شاه از دارالخلافه ناصری نقشه برداری کردند و معلوم شد دروازه دولت که حد شمالی شهر بود، با خانی آباد در جنوب شهر 82 ذرح اختلاف داشت و مسیل‌های جدید را با توجه به این نقشه ساختند.